Τα σιωπηλά μνημεία αναστοχάζονται το παρελθόν

Είναι καιρός τώρα που ακούμε πολλούς και διάφορους να προσπαθούν να περιγράψουν και να ερμηνεύσουν το παρόν χρησιμοποιώντας όρους όπως τη "νέα κατοχή" και άλλα, πάμπολλα, άλλοτε ωραία και άλλοτε ευφάνταστα, νεολογισμούς μεστούς περιεχόμενου ή άνευ, μονοσήμαντα ή πολυσήμαντα εννοιολογήματα, τα οποία προστίθενται ως λήμματα στο λεξικό της καθημερινότητας. Ως καραμέλα πιπιλίζονται από πολλούς [και φυσικά είναι δικαίωμα του καθένα και αναφαίρετο και ό,τι άλλο, αλλά οι καραμέλες προκαλούν και τερηδόνα...]. Άλλοι πάλι κάνουν αναδρομές στο παρελθόν και προσπαθούν να συγκρίνουν, να διαφωτίσουν, να βρουν συνέχειες ή ασυνέχειες, στρεβλές και ευθύγραμμες πορείες. Λένε πως το παρελθόν βοηθάει στην ερμηνεία του παρόντος, αλλά για ποιο παρελθόν μιλούν και πως εννοούν το παρελθόν;

Είναι και κάποιοι που επιμένουν να σκαλίζουν το παρελθόν άλλοτε μέσα σε επιχώσεις και άλλοτε σε σελίδες κιτρινισμένες και φθαρμένες. Συνήθως αυτοί δε μιλούν όπως οι άλλοι, οι "παραπάνω". Γνωρίζουν πολύ καλά πως όποιος θέλει να ψάξει το παρελθόν πρέπει να σκαλίσει αυλάκια για να ξαναφέρει το νερό στις πηγές και πως αυτός που ανακατεύεται με το παρελθόν που κρύβεται κάτω από τα χώματα θα λερωθεί. Αλλά δεν τους νοιάζει και πολύ και συνεχίζουν...


Άγνωστο παραμένει ίσως το έργο του Αλέξανδρου Πασπάτη "Η πολιορκία και η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων το 1453" που εκδόθηκε το 1890 και αποτελεί την τελευταία μονογραφία που εξέδωσε ο συγγραφέας στη διάρκεια της ζωής του. [ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις Εκάτη το 2009].
Ο Αλ. Πασπάτης (Χίος 1814 - Αθήνα 1892) ήταν γιατρός με σημαντικό ερευνητικό έργο στον τομέα της επιδημιολογίας και παράλληλα ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη μελέτη της ιστορίας, της αρχαιολογίας και της γλωσσολογίας.
Θα αναφερθούμε όμως στο άλλο σημαντικό έργο του "Βυζαντιναί μελέται. Τοπογραφικαί και ιστορικαί, που εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1877 από το Τυπογραφείο του Αντωνίου Κορομηλά και το Βιβλιοπωλείο των Αδελφών Δεσπάστα (ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις Καραβία το 1986].
Το ενδιαφέρον είναι ότι ίσως από πρώτη άποψη καταγράφεται η αγωνιώδης προσπάθεια να δημοσιευθούν τα βυζαντινά μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Τι γίνεται λοιπόν με τα μνημεία που μαρτυρούν το βυζαντινό και μετά την Άλωση το οθωμανικό παρελθόν της Πόλης;


«Ένεκα της απωλείας τοσούτων γεραρών μνημείων, η ιστορία της Κ/πόλεως οσημέραι αμαυρούται. Ανέμνησα εν ταις ανασκαφαίς του Θρακικού σιδηροδρόμου και εν τη περιγραφή του ναού της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας πολλών βυζαντινών μνημείων την απώλειαν."

και θα αναφερθεί στα χερσαία τείχη, τις πύλες και τις επιγραφές, το παλάτι των Βλαχερνών αλλά και ό,τι ερχόταν στο φως κατά την κατασκευή του "Θρακικού Σιδηροδρόμου" (1871).

"Αποδίδω τη μέχρι τούδε άγνοιαν της Βυζαντινής ιστορίας, εις την ημετέραν αξιόμεμπτον ολιγωρίαν. Όσοι εκ των ημετέρων και ξένων περιέγραψαν την Κ/πολιν, ηρύσθησαν τα πλείονα εκ προγενέστερων συγγραφέων, βαρυνόμενοι οι ίδιοι, τας σκολιάς διόδους της πόλεως και την ιδίοις όμασσιν επίσκεψιν των ισταμένων μνημείων. Πάμπολλα μνημεία, σώα και ηρειπωμένα, διέφυγαν των πλειοτέρων τα όμματα. Ομολογώ ότι οι Οθωμανοί, οι μη εκτιμώντες τ’ αλλότρια, ουδέποτι παρενοχλούσι τους επισκεπτόμενους αυτά.»

Σύμφωνα με τον Αλ. Πασπάτη, οι βυζαντινές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης ανέρχονταν σε 51, από τις οποίες οι 17 είχαν μετατραπεί σε "τεμένη", 15 ήταν άγνωστες ως τότε, 14 στέκονταν ερειπωμένες, και δυο λειτουργούσαν από τους Αρμενίους.
Αλλά,

«Οι παραπονούμενοι, ότι δεν δύνανται ν’ ανασκάψωσι των Βυζαντινών ανακτόρων την χώραν ή του αρχαίου λουτρού του Ζευξίππου το έδαφος, όπου πιθανόν κείνται λείψανα των πολλών εκεί Ελληνικών ανδριάντων, ώφειλον πρότερον να ιστορήσωσι τα πολλά εισέτι ιστάμενα επιφανή μνημεία, εκ των οποίων σαφηνίζεται ο πολυετής βίος των Βυζαντίων.»

και επισημαίνει:

«Αν οι ετερόθρησκοι Οθωμανοί κατηδάφισαν πολλά των Βυζαντίων κτίρια και έτερα κατακρατούσι, προς ιδίαν αυτών χρήσιν, μη λησμονώμεν ότι και οι Βυζάντιοι θρησκομανέστεροι τούτων, κατηδάφισαν αρχαίους περικαλλείς ναούς, ηφάνισαν πολλά των ελλήνων χειρόγραφα και κατέκαυσαν άπαντα τα συγγράμματα των εικονομάχων.»

αλλά,

"Η ιστορία του Βυζαντινού κράτους είναι η ιστορία του ημέτερου πολυετούς βίου καθ’ όλον τον μεσαίωνα»

και μολονότι

«Καθ’ όλον τον βίον των Βυζαντίων αναγινώσκομεν επαναστάσεις των τυραννουμένων υπηκόων κατά των απολύτων βασιλέων, πολίτευμα σκολιόν, φόνους, εκτυφλώσεις, εμφυλίους πολέμους, αστοργίαν και ασύγγνωστον απανθρωπίαν. Εν τη μεγαλοπόλει ταύτη, την οποίαν τοσούτον εκαλλώπισεν η φύσις, πολύδακρυν βίον εβίουν οι εγκάτοικοι, πενόμενοι και ταλαιπωρούμενοι μέχρι της υπό των Οθωμανών αλώσεως αυτής. Της θαυμασίας του τόπου καλλονής αντίρροπον ήτον η πολλή της πολιτείας ασχημία. Δια πάντα Έλληνα αγαπώντα την ιστορίαν των πατέρων αυτού, και εγκύπτοντα εις την μελέτην του ιδιωτικού βίου και της πολιτείας των Βυζαντίων, η περικαλλής αύτη πόλις παρρησιάζεται ως περικεκοσμημένη εταίρα. Εις ημάς εναπόκειται να διαχωρίσωμεν τα φαύλα υπό τ’ αγαθά, ουδόλως μιμούμενοι τους ξένους τους κακολογούντας άπαντας τους Βυζαντίους και την πολιτείαν αυτών, και ουδέν ευρίσκοντας άξιον επαίνου ή μιμήσεως εν τη πολυετεί ιστορία ταύτη. Εκ των ακολούθων μελετών πειθόμεθα, ότι δεν ήσαν επίψογα άπαντα των Βυζαντίων»

έγραφε ο λοιπόν ο Πασπάτης τέτοιες μέρες μάλλον

"Εν Κωνσταντινουπόλει, κατά Μάιον, 1877"

Και μη βιαστεί κανείς να τον χαρακτηρίσει «κοραϊκό εθνικιστή»:

«η πικρά κατά των Βυζαντίων καταφορά, εμίανε και τους κορυφαίους εξ ημών, αναφέρων τον αείμνηστον Κοραήν, πολλάκις κακίζοντα τους Βυζαντίους, τους ομοίους αυτών Φαναριώτας, πατρικώς παραινούντα πάντας τους ομογενείς, ίν’ απομακρύνονται από την ζύμην του Βυζαντινού πολιτισμού»

Για το παρελθόν και το παρόν προβληματίζεται και σχολιάζει, ίσως και με αναφορές στο μέλλον:

«Μετά την ανάκτησιν του κράτους, υπό του Μιχαήλ Παλαιολόγου τω 1261ω μέχρι της τελευταίας αλώσεως, οι βασιλείς του Βυζαντίου, πότε μεν προς τους Ιταλούς, πότε δε προς τους Οθωμανούς μαχόμενοι, υπ’ αχρηματίας κατατρυχόμενοι, μετά χαράς πολλάκις ήκουον την υπισχνουμένην των Ιταλών βοήθεια, υπό τον αμετάβλητον όρον της εις Ρώμην υποταγής. Εν αυταίς ακόμη ταις παραμοναίς της τελευταίας αλώσεως, όταν εκ των χερσαίων τειχών, μετά τρόμου έβλεπον τας πεδιάδας πλήρεις μυριάδων στρατού, όταν εντός του Βυζαντίου κεκλεισμένοι, εδέοντο εν ταις εκκλησίαις και μοναίς υπέρ σωτηρίας, πάλιν χαρμόσυνος βοηθείας αγγελία εκομίσθη εν Βυζαντίω, πρώτιστον όρον αιτούσα την υποταγήν. Πάλιν οι κληρικοί θαραλλέως αντέστησαν, ακλόνητοι μέχρι τέλους μείναντες. Υπέκυψαν τέλος υπό δεσπότας αλλοθρήσκους, ουδέποτε την θρησκείαν αυτών ενοχλήσαντας, και εβίωσαν βίον μεν δούλον, αδούλωτοι δε την διάνοιαν.
Ταύτα άλλοι πολλάκις επενέλαβον· ταύτα και εγώ σήμερον επαναλαμβάνω, διότι αι θρησκευτικαί έριδες αι συγκινούσαι σήμερον την Ευρώπην ως σεισμός υπόκωφος, ουχί μόνο τεκμαίρουσιν αλλά πληρέστατα δικαιούσι την μεγίστην των Βυζαντινών κληρικών σύνεσιν, και την υπέρ ημών των απογόνων αυτών ανεκτίμητον πολιτείαν.»

Εάν κάποιος σήμερα ισχυριζόταν ότι οι Έλληνες δεν ήταν σκλάβοι των Οθωμανών, είναι πιθανόν να προκαλούσε έντονες διαμαρτυρίες ή θερμή υποδοχή, αλλά και αδιαφορία. Εξαρτάται από τον αναστοχασμό που επιχειρεί και την ανάγνωση που κάνει "χωρίς τις φαλκιδεύσεις που επέβαλε η ανάγκη διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας ενός νεοσύστατου κράτους".

Άραγε ο Αλ. Πασπάτης τα είχε όλα αυτά κατά νου;