Πέμπτη 10 Ιουνίου 2010

Ταξίδι στον "Ωκεανόν του Kόσμου"




Ένας τρόπος να μάθεις τη ζωή είναι να ταξιδέψεις. Τα ταξίδια και οι αφηγήσεις τους δείχνουν τον πολύπλοκο χαρακτήρα της ανθρώπινης υπόστασης, καθώς διαβαίνει μέσα από τις συμπληγάδες των ιδεών και των περιορισμών που θέτει η ιστορική πραγματικότητα, ο χώρος και ο χρόνος. Το οικείο και το πρωτόγνωρο, η νέα γνώση που ανατρέπει μερικές ή αρκετές από τις αντιλήψεις που ήταν κυρίαρχες στο ξεκίνημα, αλλά καταρρέουν στη διάρκεια του ταξιδιού και της κατοπινής αφήγησης.

Οι άνθρωποι που ταξίδεψαν και αφηγήθηκαν αυτές τις περιπέτειές τους, καλούν τον αναγνώστη να προσπελάσει τις ανοίκειες και πολύ διαφορετικές ζωές τους. Τα ερωτήματα του αναγνώστη είναι όμως κοινά σχεδόν για τον κάθε ταξιδευτή/αφηγητή: γιατί ταξίδεψε; τι είδε; τι έζησε, γεύτηκε και πως; Λίγο πιο πέρα τα ερωτήματα, ίσως και τα πιο σημαντικά είναι αυτά που έχουν σχέση με αυτά που είδε και βίωσε, αλλά δεν τα αναφέρει.

Ο Παναγιώτης Ποταγός είναι ένας ταξιδευτής, ο οποίος είναι γνωστός σε όσους ασχολούνται με τη Γεωγραφία και το έργο του έχει αρχίσει να αποτιμάται πάρα πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του ποικιλοτρόπως.

Γεννήθηκε στη Βυτίνα Αρκαδίας το 1839 και πέθανε το 1903. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Aθηνών Nομικά στην αρχή, Iατρική αργότερα και μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι.

"Ο παππούς του από μητέρα ήτανε από τη Στεμνίτσα, οπλαρχηγός στα εικοσιένα και πολέμησε γενναία στην Καρύταινα και στην πολιορκία της Τριπολιτσάς. Ο πατέρας του Παναγιώτη σκοτώθηκε κυνηγώντας τη συμμορία του Κατζιαβού και του Γυφτογιαννάκη. Ήτανε φαίνεται άνθρωπος σπουδασμένος, γιατί είχε μάθει γράμματα στο σχολειό της Βυτίνας, που άκμαζε τότε σαν της Δημητσάνας. Ο Παναγιώτης λέγει πως εβρήκε από τον πατέρα του Μαθηματική Γεωγραφία, φιλοσοφικά βιβλία, αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τα Νομικά τ’ Αρμενόπουλου κι άλλα. " μας πληροφορεί ο Φ. Κόντογλου.

Η εποχή του χαρακτηρίζεται από τον ανταγωνισμό μεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών γεωγραφικών εταιρειών στο χώρο των ανακαλύψεων και των εξερευνήσεων και ο ίδιος εγκαταλείπει την ιατρική για χάρη του ταξιδιού και των εξερευνήσεων.

"Ο καινούργιος Οδυσσέας, ... περπατώντας μήνες και χρόνια για νά βρει κείνον τον ξεχασμένο Λίθινον Πύργο του Πτολεμαίου, μέσα στα άσπλαχνα Iμαλάγια ή τα όρη της Σελήνης μέσα στο καμίνι της Αφρικής..." [Φ. Κόντογλου] πραγματοποίησε από το 1868 μέχρι το 1883 τρεις εξορμήσεις στην Ανατολή και την Κεντρική Ασία , άλλοτε οδοιπόρος άλλοτε έφιππος.
Στο πρώτο του ταξίδι ξεκίνησε από την Συρία, πέρασε από το Ιράκ, την Περσία και το Αφγανιστάν, διέσχισε τους ορεινούς όγκους του Ινδοκούς (Ινδικό Καύκασο) και του Παμίρ. Συνέχισε μέσα στην έρημο του Γκόμπι, στη Βόρεια Κίνα (Κασγκάρ και Χάμια), την Μογγολία (Βλιαστέ), στο Χηλή (Colintzia) της Ανατολικής Σιβηρίας και από εκεί επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη, μετά στην Οδησσό και κατέληξε την Κωνσταντινούπολη.
Στο δεύτερο του ταξίδι, ξεκίνησε από το Σουέζ της Αιγύπτου και έφτασε ως τις βορειο-δυτικές περιοχές της Ινδίας, τη Νότια Περσία, το Αφγανιστάν και επέστρεψε στο Καϊρο.
Την τρίτη φορά από το Κάϊρο κατευθύνθηκε νότια και μέσω του Σουδάν έφτασε στην Κεντρική Αφρική μέχρι τις περιοχές του Βορείου Κονγκό.

"Απ’ όπου περνούσε εξήταζε να μάθει αν απόμεινε τίποτα μέσα στη θύμηση των ανθρώπων από τον Μέγ’ Αλέξανδρο ή από τα συνήθεια των Ελλήνων και να ιδεί τι αρχαίες ονομασίες κρυβόντανε κάτω από τις καινούργιες." [Φ.Κόντογλου]

Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί αυτός ο άνθρωπος εγκατέλειψε την ησυχία του και ίσως την λαμπρή καριέρα που θα μπορούσε να κάνει ως γιατρός, αλλά και ως ιατροφιλόσοφος στην εποχή του, τα κοσμικά σαλόνια και την πολιτική. Ακόμη γιατί δεν επέστρεψε στο Παρίσι όπου ως νεαρός γιατρός είχε γνωρίσει την γενική εκτίμηση των συναδέλφων του και διακρίσεις από την γαλλική κυβέρνηση για την αλτρουιστική του δράση κατά τη μεγάλη επιδημία της χολέρας. Κάποιες πληροφορίες μας δίνονται βέβαια στο "Ημερολόγιον του Σκόκου" [Τόμ. 19, Αρ. 1 (1904)], αλλά μάλλον είναι αρκετά εξωραϊσμένες ....

Ο ίδιος ο Ποταγός αναφέρεται στους λόγους που τον οδήγησαν να ταξιδέψει. Από τη μια η ελληνική πολιτική πραγματικότητα που τον απογοήτευε βαθιά, όπως και ο τρόπος λειτουργίας των πολιτικών φατριών: «…απέληξα εις περιηγήσεις επί τη ελπίδι ότι αν εξ αυτών σώος διηρχόμην ηδυνάμην ηθικώς εν τη πατρίδι να χρησιμεύσω, και αν εχανόμην, εις έντιμον στάδιον ήθελον αποθάνει». Αντιλαμβανόταν ότι τα ταξίδια του και οι εξερευνήσεις του είχαν και μια άλλη σημασία, όπως αναφέρει σε ένα σημείο της γαλλικής μόνο έκδοσης του:«διακινδύνευσα τη ζωή μου για την τιμή της χώρας μου, που δεν πρέπει να αντιπροσωπεύεται μόνο από το έδαφος μας και τα ένδοξα ερείπια μας, αλλά από εμάς τους ίδιους στην προσπάθεια μας να γίνουμε αντάξιοι των προγόνων μας».

Λέει πως ήταν "προωρισμένος ίνα κολυμβήσω εις κινδύνους" και γνωρίζει πως από μόνοι τους όλες αυτέ οι περιπέτειες να αποτελούσαν ένα ευχάριστο και συναρπαστικό ανάγνωσμα. Όμως "οι κίνδυνοι περιγραφόμενοι δεν έχουσι σκοπόν να τέρψωσιν αναγνώστας· διότι δεν διεκινδύνευσα χάριν τούτου, αλλά ίνα ανερευνήσω τας αληθείας" περιδιαβαίνοντας "τας κεντρικάς της Ασίας χώρας και, ει δυνατόν (...) προς τας περιγραφάς των αρχαίων μας Γεωγράφων". Με αυτή την αντίληψη επιστρέφοντας ο Ποταγός στο Kάϊρο προσπαθεί εκδόσει τα όσα είχε καταγράψει από τις εξερευνήσεις του.

Τώρα όμως ξεκινά ένας νέος κύκλος αντιδράσεων και αυτός έχει να κάνει με την αποδοχή του και την υποδοχή του έργου του.

Ο Π. Ποταγός στα ταξίδια του είχε γνωρίσει από κοντά στις χώρες που περιδιάβηκε τους στυγνούς αποικιοκράτες του 19ου αιώνα, οι οποίοι τον αντιμετώπισαν με καχυποψία και αρκετά υποτιμητικά. Όταν συνάντησε στην Βασιλική Γεωγραφική Εταιρία του Λονδίνου τα εξέχοντα μέλη της θα βρεί μια σθεναρή άρνηση και απόρριψη.

«Εννόησα ότι ενέπεσα εν Λονδίνω εις χείρας εγωισμού φθόνου και ασπλαχνίας» θα γράψει.

Παρά τις αρνήσεις δέχεται τελικά η Γαλλική Γεωγραφική Εταιρεία να εκδόσει αποσπασματικά το έργο του και παρά το γεγονός ότι ο γενικός γραμματέας της Εταιρείας κ. Maunoir αρχικά είχε αμφισβητήσει τον εμπειρικό ορισμό γεωγραφικών θέσεων που έκανε ο Ποταγός χωρίς τη χρήση αστρονομικών εργαλείων. Στην γαλλική έκδοση των «Περιηγήσεων» συνετέλεσαν και οι Emile Burnouf, επίτιμος διευθυντής της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών, ο Alfred Maury, μέλος της Γεωγραφικής Εταιρείας του Παρισιού και καθηγητής της Ιστορίας στο College de France. Οι Γάλλοι δεν ήταν ήταν πιο ανοικτοί, ανεκτικοί ή αναγνώρισαν με την πρώτη την σπουδαιότητα του έργου του Π. Ποταγού. Είναι επειδή περιηγήθηκε κυρίως σε περιοχές που ανήκαν στην ανταγωνίστρια Βρετανική Αυτοκρατορία και στην ευρύτερη σφαίρα, όπου εστιαζόταν τότε το αγγλικό ενδιαφέρον.

O Ποταγός προσπάθησε να εκδώσει τα έργα του και στην Ελλάδα. Το Πανεπιστήμιο Aθηνών με τον Πρύτανη Παναγιώτη Kυριακό, εξέδωσε το βιβλίο το 1883 αντί του ποσού των 5.000 δρχ. «παρόλο που το Yπουργείο Παιδείας ήταν αντίθετο προς την έκδοση και δεν του έδινε τα λεπτά - τότε ήταν Yπουργός ο Bουλπιώτης, ο οποίος είπε στον κ. Πρύτανη: "Ας μας παρατήσει ο Ποταγός μ' αυτά τα οποία λέει, έχουμε σοβαρότατα πράγματα ν' ασχοληθούμε!" όπως έκανε και παλαιότερα ο Bρασόπουλος Yπουργός Παιδείας, ο οποίος, όταν ο Σλήμαν έφερε τον θυσαυρό της Tροίας στη Bουλή, είπε εκείνο το αμίλητο "Aς μας παρατήσει ο κ. Σλήμαν, ας πάρει τα τσουβαλάκια του κι ας πάει στο εξωτερικό». Κι εδώ η αντίδραση δεν είναι άσχετη με το γεγονός της έντονα αντικυβερνητικής στάσης του Ποταγού και της μεγάλης διείσδυσης των βρεττανών στην ελληνική πολιτική σκηνή.

Τελικά, από τις περιηγήσεις του εκδόθηκε μόνο το πρώτο μέρος σε δύο εκδόσεις: μια ελληνική το 1883, "Περίληψις Περιηγήσεων" Τόμος Α’, Τυπογραφείο Κτενά, Αθήναι με 700 πυκνογραμένες σελίδες (σε ανατύπωση ) και το 1885, Dix annees de voyages dans l’Asie Centrale et l’Afrique equatoriale, Ernest Leroux Editeur, Paris .
Αργότερα η Βελγική κυβέρνηση έδωσε το όνομά του σε κεντρική λεωφόρο της πόλης του Paulis αποτιμώντας το έργο και την προσφορά του. Όταν ο βασιλιάς του Βελγίου Λεοπόλδος ο Β΄του ζήτησε τιμής ένεκεν να υπογράψει το Χρυσό Βιβλίο των εξερευνητών ο Π. Ποτάγος έγραψε λιτά: «ΕΙΣ ΕΛΛΗΝ».

Τα ταξίδια στον "Ωκεανόν του Kόσμου" τα πραγματοποίησε με δικά του έξοδα με την μικρή περιουσία του πατέρα του. Εξαντλημένος οικονομικά προσπάθησε όταν πλέον επέστρεψε στην Ελλάδα να διορισθεί βιβλιοθηκάριος στη Nομική βιβλιοθήκη. Εκεί όμως υπηρετούσε εκεί ο Εμ. Ροϊδης, άνθρωπος του Xαρίλαου Τρικούπη. Κι ο Π. Ποταγός δεν είχε εκφράσει την καλύτερη γνώμη για τον Τρικούπη, όπως έκανε συχνά ο Ροΐδης....

Στην συνέχεια κατέφυγε στην Kέρκυρα. Εκεί αγόρασε μια γίδα και άρχισε περιδιαβαίνει όλο το νησί άγνωστος μεταξύ αγνώστων, όπου τον οδηγούσε το ζώο. Tελικά φτάνει στη βόρεια Kέρκυρα, στο χωριό Nύμφες και εκεί μένει σ' ένα καλύβι, όπου "...στα στερνά του φορούσε μιαν αράπικη κελεμπία, ίσως γιατί υπόφερνε από κατέβασμα, που τόπαθε στην Αφρική κι’ ήθελε να το κρύψει. Από τη στιγμή που ξέπεσε σε κείνο τ’ όμορφο χωριό, μακρυά από τον κόσμο, δεν ξεμάκρυνε απ’ αυτό, σα να ηύρε το λιμάνι της σωτηρίας του. Έκανε το γιατρό, προ πάντων για τους φτωχούς, που τους γιάτρευε χάρισμα...."

Πέθανε στις 14 Φεβρουαρίου του 1903. Και τότε μόνο τον θυμήθηκαν κάποιοι συγγενείς.

"Γύρεψα νάβρω τίποτα τετράδια γραμμένα από το χέρι του, μα πούπανε πως δεν υπάρχουνε, γιατί, σα μάθανε οι συγγενείς του από Βυτίνα πως πέθανε, πήγανε στις Νυφές για να τον κληρονομήσουν και μη βρίσκοντας τα πετράδια και τα πλούτη, που νομίζανε πως είχε κρυμμένα, ξεσκίσανε από τη μανία τους ότι χαρτιά πέσανε στα χέρια τους. Το μόνο πράγμα που ηύρα ήτανε μια φωτογραφία του, που τον παριστάνει με το χέρι απάνω στην υδρόγειο σφαίρα, χαλασμένη, κίτρινη και σβυσμένη, που μόλις ξεχώριζε σαν ίσκιος η φυσιογνωμία και την ξεσήκωσα με το μολύβι, για να τη γλυτώσω από το δόντι του καιρού κι αυτό το πιστό σχέδιο το βάζω σε τούτο το βιβλίο ."
Έτσι, χάθηκε το δεύτερο μέρος του έργου του.

Γράφει κάπου ο Β. Μπένγιαμιν ότι το ταξίδι προς το θάνατο είναι η μήτρα όλων των αφηγήσεων και αυτό χαρίζει στον αφηγητή την αυθεντία του.
Μάλλον είχε δίκιο, αν αναλογιστούμε τον Παναγιώτη Ποταγό.


[σημ: μια πολύ αξιόλογη παρουσίαση του έργου του
Σπ. Αναγνώστου, Μ. Μαρμαράς, Ο ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΟΤΑΓΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ, 7ο Πανελλήνιο Γεωγραφικό Συνέδριο, 2004
http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=6347.

9 σχόλια:

δύτης των νιπτήρων είπε...

Μπράβο Γρηγόρη!
Θυμάμαι τώρα ότι όταν πρωτοδιάβασα για τον Ποταγό στον Κόντογλου, ήμουν σχεδόν σίγουρος ότι τον είχε βγάλει απ' το μυαλό του. Τι απίστευτες ιστορίες.

γρηγόρης στ. είπε...

Απίστευτες κι όμως αληθινές, ίσως και τραγικές, αλλά και διδακτικές για όσους ασχολούνται με την έρευνα του χώρου, Δύτη!

fvasileiou είπε...

Δεν λέγεται το πόσο χάρηκα αυτή την ανάρτηση.
Ακόμα ένας που καιγόταν από τον καημό της Ρωμιοσύνης και δεν χωρούσε σε τίποτα επίσημο ελληνικό.

Υπάρχει κι ένα τραγούδι των Γκόνη-Ξυδάκη για τον Ποταγό, που γενικά ακολουθεί τον Κόντογλου.

γρηγόρης στ. είπε...

Όπως φαίνεται από τη ζωή και τις ιδέες του, πως θα μπορούσε να χωρέσει στο επίσημο ελληνικό κράτος; Ίσως και να εξαγόραζε κάποια θέση σε μια πιο άνετη ζωή, αξιώματα και πολυτελείς εκδόσεις με κάποιο/α φιλοτρικουπικό/ά άρθρο/α. Αλλά δεν το έκανε κι αυτό είναι η τιμιότητα του και η υστεροφημία του.

Φώτη, αλήθεια μήπως μπορείς να δώσεις κάποια παραπάνω στοιχεία για το τραγούδι;

fvasileiou είπε...

Βρίσκεται στο δίσκο "Ακρωτήριον Ταίναρον" και το τραγουδάει ο ίδιος ο Ξυδάκης. Δυστυχώς δεν τον έχω μαζί μου, αλλά την Τρίτη που επιστρέφω στα πάτρια, θα μπορέσω να σου γράψω τους στίχους. Αν το θες, γράψε μου στο mail που υπάρχει στο μπλογκ μου, και σου στέλνω ένα mp3.

γρηγόρης στ. είπε...

Σε ευχαριστώ πάρα πολύ, Φώτη!
Καλό και προπάντων δροσερό σαββατοκύριακο!

Unknown είπε...

Ολα ταξειδι, κι οταν εχεις την δυνατοτητα της αφηγησης τοτε πραγματικα κανεις την ζωη των αλλων πλουσιοτερη.
Τα ταξιδιωτικα παντοτε με μαγευαν,και οι περισσοτεροι μιας αλλης εποχης οδοιποροι ειχαν κοφτερη ματια.
Να 'σαι καλα

γρηγόρης στ. είπε...

Τασούλα, όλα είναι ταξίδι και όλα όλα είναι δρόμος.
Πράγματι, βλέπεις μέσα από τις ταξιδιωτικές αφηγήσεις πολλά και διάφορα, ακόμα και για μέρη που πήγες αξίζει να διαβάσεις πως τα είδε κάποιος άλλος πριν από σένα. Η μεγαλύτερη αποκάλυψη είναι όμως όταν διαβάζεις για το μέρος που ζεις και πως το είδαν κάποιοι επισκέπτες.
Να είσαι καλά!

Evi Voulgaraki είπε...

Διάβασα αυτό το άρθρο, Γρηγόρη, με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Τόσο ελκυστικό ήδη από τον τίτλο του και τόσο άρτια δομημένου. Ευχαριστούμε πολύ. Πέρα από τα όσα έμαθα για το πρόσωπο και το θέμα, είναι συγκινητική η τυπολογία του ανέστιου ερευνητή και των μύριων δεινών του. Και η καταγραφή αξίζει και έχει θέση και σε ένα χώρο ιστορίας της έρευνας, γενικά. Επίσης, στη γοητεία του κειμένου προστίθεται η μοναδική τυπολογία της θνησιλάγνας σοβαρότητας του νεολληνικού κράτους και των ποικιλώνυμων αξιωματούχων του. Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο που θα ήθελα να επισημάνω: εξαιρετική αφήγηση, ξεχωριστή, ήσυχη και ανεπιτήδευτη γλώσσα…

Αρχειοθήκη ιστολογίου

ΔΙΑΒΑΤΕΣ

ΚΑΛΩΣ ΟΡΙΣΑΤΕ!

Συνολικές προβολές σελίδας

FeedBurner FeedCount