ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΣΧΩΝ

Ίσως να μην είναι εκείνη η τραγωδία που πιθανόν να στέκεται ισάξια δίπλα σε μια αρχαιοελληνική τραγωδία. Ο Χριστός πάσχων είναι όμως το μοναδικό θεατρικό έργο που διασώθηκε από τη βυζαντινή γραμματεία [1]. Κανείς ωστόσο δε μπορεί να απαντήσει με σιγουριά αν προοριζόταν για παράσταση ή ανάγνωση,  αλλά ούτε και ποιος ήταν ο συγγραφέας.

Τα χειρόγραφα φέρουν να το έγραψε ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Μεγάλοι βυζαντινολόγοι σαν τους Krumbacher, Hunger, Doelger και μαζί με αυτούς μια σειρά από μελετητές αρνούνται να δεχτούν τον Χριστό Πάσχοντα ως έργο του Γρηγορίου, καθώς το βρίσκουν το έργο κατώτερο σε σχέση με τα υπόλοιπα ποιητικά έργα του. Κι η φιλολογική συζήτηση καλά κρατεί για τον συγγραφέα∙ ήταν ο Ρωμανός, ο Δαμασκηνός, ο Τζέτζης, ο Κωνσταντίνος Μανασσής, ο Απολλινάριος Λαοδικείας, ο Αμφιλόχιος Ικονίου; Από την άλλη πλευρά πάλι μια ομάδα αξιόλογων μελετητών επανέρχονται στην αρχική άποψη και με εύστοχα επιχειρήματα αποδίδουν το έργο στον Γρηγόριο. Υποστηρίζεται, μάλιστα, πως ο Γρηγόριος συνέθεσε δραματικά έργα αντιδρώντας σε διάταγμα του Ιουλιανού, αφού και στους λόγους του χρησιμοποίησε αποσπάσματα και μεταφορές παρμένες από το αρχαίο ελληνικό θέατρο. 

Μεγάλο μέρος από το κείμενο, που μετρά 2.632 στίχους, είναι παρμένο από τον Ευριπίδη κι άλλους τραγικούς.[2] Η πρωτότυπη στιχουργική έμπνευση δεν υπάρχει. Θα ‘λεγε κανείς πως αυτό είναι μια ανερυθρίαστη λογοκλοπή. Στις αυτοκρατορίες της παλαιάς και νέας Ρώμης οι λόγιοι “ποιηταὶ ἅμα καὶ κριτικοί” επιδιώκουν συνειδητά να μιμηθούν τα αρχαία πρότυπα και να αντλήσουν από αυτά. Πιο πολύ όμως βλέπουν τον κόσμο τους μέσα από αυτά. Εξάλλου, και ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει ξεκάθαρα στον πρόλογο 

νῦν τε κατ' Εὐριπίδην

τὸ κοσμοσωτήριον ἐξερῶ πάθος (στ. 3-4) 

για να ξαναθυμίσει στο τέλος 

ἔχεις ἀληθὲς δρᾶμα κοὐ πεπλασμένον

πεφυρμένον τε μυθικῶν λήρων κόπρῳ (στ. 2605-6).

Το έργο σε αντίθεση με την κλασική τραγωδία το απαρτίζουν μακροσκελείς μονόλογοι,  θρηνητικοί σχεδόν πάντα και σχεδόν λείπει ο διάλογος. Η πρωτοτυπία είναι η επανάγνωση της αρχαίας τραγικότητας μέσα από μια άλλη οπτική, τη θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπινου μέσα από το Θείο Πάθος. Ο Χριστός πάσχων και η πάσχουσα Μητέρα περιστοιχισμένη από ένα Χορό ανώνυμων γυναικών της Γαλιλαίας μαζί με τον «πεφιλμένον» Ιωάννη και τον Ιωσήφ από την Αριμαθεία, ο αγαθός άνθρωπος του λαού, ο Νικόδημος, η (Μαρία) Μαγδαληνή κι  επτά Αγγελιοφόροι, δυο από αυτούς Άγγελοι από τον ουρανό. Από κοντά οι  Αρχιερείς, η κουστωδία των στρατιωτών κι ο Πιλάτος.

Πάθη και Σταύρωση, την Αποκαθήλωση και Ταφή, Ανάσταση, πορεία ανάβασης στον ανθρώπινο πόνο, το αναμέτρημα με τις επίγειες εξουσίες και τις ουράνιες δυνάμεις. Ο ανθρώπινος σπαραγμός της Μητέρας: 

πῇ πῇ πορεύῃ, Τέκνον; ὡς απωλόμην·

ἕκητι τίνος τὸν ταχὺν τελεῖς δρόμον;

μὴ γάμος αὖθις ἐν Κανᾶ κἀκεῖ τρέχεις,

ἵν' ἐξ ὕδατος οἰνοποιήσῃς ξένως; ( στ. 454-7).

όπως ακούγεται θρηνητικά και στο κοντάκιο του Ρωμανού 

Ποῦ  πορεύῃ, τέκνον; Τίνος χάριν τὸν τραχὺν δρόμον τελέεις;

Μὴ ἕτερος γάμος πάλιν ἐστὶν ἐν Κανᾷ

κἀκεῖ νυνὶ σπεύδεις ἵν' ἐξ ὕδατος αὐτοῖς οἶνον ποιήσῃς

[Εις το Πάθος καί εις τον θρήνον της Θεοτόκου (α΄οίκος)]

Ο Σπ. Λάμπρος, είχε ανακαλύψει σε χειρόγραφο του 14ου αιώνα ένα κείμενο με αναλυτικές σκηνοθετικές οδηγίες σχετικά με το ανέβασμα μιας θεατρικής παράστασης με θέμα τα Πάθη του Χριστού, η οποία θα ξεκινούσε από την ανάσταση του και θα τελείωνε με την Ψηλάφηση του Θωμά.[3] Άγνωστο και πάλι σε ποια εποχή χρονολογείται το κείμενο για αυτό το ιερό δρώμενο, αλλά υποδηλώνει πως μέχρι τότε συνεχιζόταν η δραματοποίηση των Αγίων Παθών. 

Λένε, πως οι δραματικές επιδράσεις δεν έπαψαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μέχρι σήμερα - και μέρες που είναι - ειδικά στις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος, όπου αναπαρίστανται με τα Θεία Πάθη. Ακόμη, πολλοί αναφέρουν και σαν παράδειγμα την ακολουθία του Νιπτήρος, το απόγευμα Μεγάλης Τετάρτης) που τελείται ακόμη και σήμερα στην αυλή του Ναού της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα και στη Μονή του Ιωάννου Θεολόγου στην Πάτμο κι ο προεξάρχων της ακολουθίας παριστάνοντας τον Χριστό νίπτει τα πόδια ιερέων που υποδύονται τους Αποστόλους. 
Άλλο όμως η τελετουργία και άλλο το δρώμενο. Ας είμαστε ειλικρινείς. 
Ως δρώμενο ο Χριστός πάσχων επιβιώνει ακόμη και σήμερα στους χορούς από τις ανώνυμες γυναίκες που στολίζουν και ξενυχτάνε τον Επιτάφιο. Ο Χριστός ως Πάσχων σίγουρα όμως κυκλοφορεί καθημερινά δίπλα μας.

-------------------- 

1. Το κείμενο εδώ

2. Μια ενδιαφέρουσα  Σύγκριση των Βακχών του Ευριπίδη με τον Χριστό πάσχοντα

3. Σ. Λάμπρος, “Βυζαντιακή σκηνοθετική διάταξις των παθών του Χριστού”, Νέος Ελληνομνήμων 13 (1916): 381-407.

Το έργο παρουσιάστηκε το 1964 από την Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου προκαλώντας διάφορες αντιδράσεις από την τότε Ιεραρχία.